Ma Hpe Sharin Ai Kaw Na Zing-ri Ai Lam N Byin Hkra Chye Tawn Da Ra Ai Lam Ni

29 June 2024 – Kachinwaves

Shinggyim masha ngu nna shangai chyinghkai wa ai hte masha hkum shagu hta shinggyim ahhkaw ahhkang tsa lam shadang tup hkrak hkamla gring nga ai. Dai hte maren, ma ngu masat da ai asak 18 ning npu kaw na Kanu a hkri-tung kaw rawng nga ai ma du hkra ndai shinggyim ahhkaw ahhkang makawp maga lam ni hta ning-ra ai lam law nga ai majaw, English hku Convention of the rights of the child – CRC, Ma Ahkaw Ahkang Hte Seng Ai Gashaka Laika hpe 1989 ning November 20 hta Mungkan Wunpawng Hpung A Ninggawn Rapdaw Zuphpawng kawn na masat shagrin dat sai re. Myen mung asuya mung 1991 ning July 25 ya shani hta dai gashaka laika hta shanglawm shagrin hkap la sai re.

Ndai ma ni a ahkaw ahkang gashaka laika hta daw (အပိုဒ်) 54 rawng nga ai. Daw 1 hte 2 gaw gashaka laika a lachyum hpe shaleng da ai re. Daw 3 kawn 5 du hkra gaw asuya ni lit la galaw ra na lam ni rai nga ai. Daw 6 kaw nna 40 du hkra gaw ma ni a ahkaw ahkang hpan ni rai nna, 41 kaw nna 54 du hkra gaw Mungkan Wunpawng Hpung kawn masat tawn da ai ma ni a ahkaw ahkang hte seng ai komiti hpe jaw tawn da ai lit ahkaw ahkang ni rai nga ai.

Ma kaji ni gaw Makam Masham, Amyu Rusai, Htunghking, Num La, Hkum Gawng Shing Yan, Shan Nsam ni hpe yu nna ginhka ai lam n nga ai sha, ma langai lu ging ai ahkaw ahkang hpe maren mara lu la ra nga ai.

Ma ahkaw ahkang gashaka laika (CRC) hta lawm ai ahkaw ahkang ni hpe daw hpan (4) hku nna garan tawn da nga ai re.

1. Ma shagu asak hkrung lu na “Sak hkrung ahkaw ahkang” (Survival -ရှင်သန်ခွင့်)
2. Ma shagu bawng-ring kunghpan wa lu na “Bawng-ring ahkaw ahkang” (Development – ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ခွင့်)
3. Mashagu makawp maga shimlum lanu lahku ai hpe lu la na “Makawp maga lam ahkaw ahkang” (Protection – ကာကွယ်မှုကိုခံစားခွင့်)
4. Ma shagu shanhte hte seng a ai lam ni hta shanglawm lu na “Shanglawm ahkaw ahkang” (participation – ပါဝင်ခွင့်) ni ngu nna garan da ai hpe mu lu ai.

Ma kaji ngu ai gaw hpawt ni na ningbaw ningla ni rai nga ai hte maren tinang nan gaw Ma shangai bau maka taw ra ai Kanu Kawa mi n rai tim, Ma ni a ahhkaw ahhkang hpe manu shadan nna tsawra myit hte shimlum lam jaw makawp maga lanu lahku ra ai lam hpe, Jinghpaw Wunpawng Myu Shayi Hpung Thailand (KWAT) wuhpung a Advocacy Officer Srn. Maran San Htoi hku nna tsun ai re.

“Child protection (Ma hpe makawp maga ai) kata kaw chyawm Care (lanu lahku ai lam) mung lawm ai i. ma hte seng wa yang anhte gaw protection sha n re ဂရုစိုက်မှု (lanu lahku ai lam) ni ngu kata kaw e galaw ra lam ni grai law ai i. Ma ni hte hpaji hkrunlam, shi malu sha sha na nga ai. Shin a security (shimlum lam) ngu ai kaw pyi i nga ai, lu ai sha ai, hpun palawng, dai ni gaw caring (lanu lahku) galaw ai ngu ai kaw e ahhkyak nga ai. Ndai caring ahhkyak ai lam ni law law nga ai kaw na ndai caring hte protection hpe law malawng pawng nna mu lu ai. Dai majaw grau ahhkyak ai ngu le. Ma ni a ahhkaw ahhkang gaw anhte Kanu Kawa ni sha n re i. Anhte ni yawng chye da ra ai. Hpa majaw i nga jang, Myen mungdan sha n re, Mungkan ting, tsun ga nga yang ngai na matu nga yang ngai na generation (ban hte ban) gaw ahhkyak dik re i. Myen mung kaw nga yang, Myen mungdan kaw na ma ni gaw generation (ban ning nan ni) re. Dai zawn sha anhte Jinghpaw ni kaw mung ndai ma ni gaw anhte a lahpa wa galai na generation ni re. Shanhte hpe e mungdan hpe e tsawra na matu, makawp maga na matu, dinghku kata kaw shada da tsawra hkat ai, shada da hkungga la ra na, ahhkaw ahhkang ni hpe e hkungga la ra na tsawra myit madun dan ai ni gaw anhte ding hku kata kaw na sharin hpang ra ai i. Dai gaw ahhkyak dik ai role (lit) langai mi i. Chyum laika kaw mung rawng ai tinang kasha hpe tsawra yang sharin shaga ra nga i. Dai hpe pyi mai wa yu sai. Ya anhte kaw e ma langai mi kung wa na matu, kaba wa na matu, Kanu Kawa ni lit la ai ni law law nga ai. Kanu Kawa n chye tai ai ni law law nga ai. Nkau mi Kanu Kawa tai shakut ai ni law law nga ai i. Hpa mi rai rai, ma ni hpe kasi kaja madun ra ai. Nkau Kanu Kawa ni i ma ni hpe sharin shaga ai nga nna dai n mai galaw dai hku re nga tim, tinang gaw kasi kaja n lu madun ai.Dai zawn re ni law law nga i. Anhte a shani shagu sakhkrung lam kaw e ma ni kasi kaja yu la na kaw re. E anhte gaw tsun ai ma ni ahhkaw ahhkang hte seng nna gaw ma ni hpe makawp maga ra ai nga tim caring (lanu lahku) n lu galaw ai ten ni law law nga i. Kanu Kawa ni gaw dai hpe chye na let ma ni gaw anhte dinghku hta sha n re myu mungdan a matu mung ahhkyak dik ai generation (ban ningnan) ni re ngu hpe chye let i, arawn alai madun ai kaw na hkawt shanhte hpe makawp maga lam ni hpe e tang mi adu rai galaw ra na hpe gaw grai ahkyak ai.”

Ma kaij ni gaw matsing nyan tsaw dik ai hte sharin jahpat la na matu grai mai nga ai asak ten ni re majaw, ga shaga marawn jahtau, gayat adup abyen galaw ai, n kaja ai lam ni hpe koi gam ra nga ai re. Dai n rai yang Ma ni gaw makau grup-yin hta galaw ai arawn alai ni hpe, len la nna matsa mawa chye tsun shaga wa ai nga nna Ma hte ai lam hpe hpaji jaw tsun tawn da ai lam ni law law hpe mu lu nga ai. Dai sha n-ga ma kaji ni hpe myitsu myitgawp kung hpan wa na matu mai kaja lam hpe yaw shada let sharin shaga ai hta lai nna, masin pawt let hkumshan machyi hkra gayet sharin ai lam gaw, Ma kaji hpe zingri ai maga du wa ai hte tara tawt lai ai lam mung rai nga ai re.

Ma kaji ni hpe gayat sharin shaga ai sha n-ga Ma a myit hpe hkra machyi shangun ai lam ni yawng hpe koi gam ra ai nga nna Srn. Maran San Htoi ya na zawn tsun ai.

“Anhte na Asia de gaw ma ni hpe adup sharin ai law ai i. Kaga sinna de gaw ma ni hpe adup sharin ai gaw n mai nga ai ngu shanhte Law (tara upadi) ni galaw da ai. Ma adup ai mu jang htingbu ni gaw galang ta social welfair (shing gyim nau na gawn hkang dap) de shaga nna galang ta mai shawk ai i. Dai zawn masa ni grai shai ai ngu ga le i. Sinna hte anhte Asia a sharin achyin ai lam ndai society hpe structure galaw ai grai shai ai. Nang Ma ndai a galu kaba lam a matu re kun. Shing n rai nang na myit shadik ai i. Kaga kaw pawt mayu taw kaw e wa adup sharin ai re taw kun dai intention (yaw shada ai) i, dai intention gaw ahkyak dik htum re. nang gaw shi hpe e ra nan ra sai majaw, adup sharin ai kun ngu i. Raitim mung ma hte seng yang gaw n adup sharin ai kaja dik re. Hpa na i nga yang, n adup sharin tim ngalai shai wa ai ni law law nga ai. Ma law law lu ai ni nga yang grau adup ai i. Ma mali manga lu ai ni gaw adup na re ngu shing-ran mu ai i. Hpa majaw i nga yang, ma ni gaw shanhte a myit lawm ai (myit maju jung taw ai) အာရုံ sa ai hpe grau galaw ai majaw, Kanu mi rai rai, makau grup-yin mi rai rai, tsun ai hku n galaw yang gaw adup ai i. Ndai gaw anhte na anhte hkrai jahten la ai hte bung ai. Child Rights (Ma ahkaw ahkang) hku na link (shachyaw) nna tsun ga nga yang gaw, adup zingri ai gaw kadai hpe mung n mai galaw ai nga nna ka da ai i. Myen mung na upadi kaw mung rawng ai. Raitimung, anhte na society (shing gyim wuhpawng) kaw gaw ma ni hpe adup nna sharin yang she mai ai ngu hkap la da ai i. Dai majaw gaw tsawm ra mi gaw ndai upadi hpe e asak jahkrung na matu gaw, anhte Kanu Kawa tai ai ni, makau grup-yin ni gaw ma adup yang she mai ai i ngu hpe myit yu ra i. Ngai mung ma lu ai i. Ma hpe adup nna galai shai wa i ngu yang n galai shai wa i. Dai majaw, ma hpe adup ai ngu gaw zingri ai de ndu na matu grai sadi ra ai. Jahkrit na matu ngai nang hpe adup na yaw nga daram gaw mai nga ai ngu na gaw n masat ai. Kaja wa hkumshan hpe machyi hkra galaw ai kadai ra ai, kadai n ra ai. Ma mung ra na n re i. Dai majaw gaw, adup yang she chye wa ga nga yang gaw mungkan kaw gaw n loi sai. Dai majaw anhte gaw hkum shan n adup ai sha gara hku sharin na ngu ai lam ni law law ra ai. Nkau mi gaw n adup ai reti mung myit ningma lu ai zawn re baw. Gawk nsin kaw bang da ai zawn i. Sharin ai nga nna nga nna galaw ai re timung ma hpe prat tup myit ningma trauma jaw ai i. E dai zawn re myit ningma ni law law byin ai. Myit tsi tsi ai saranum ni law law tsun ai, ndai ma ten byin wa ai myit ningma ni a majaw kaba ten law law byin ai nga nna tsun ai i. Ma kaw na byin wa ai trauma ni gaw i, ma hpe shi nkam ai hpe galaw shun ai zawn re ni, shi hkrit ai hpe galaw shun ai zawn re ni I, dai ni gaw kaba wa yang shi a myit ana kaba ni rai wa ai hpe law law mu lu ai. Dai majaw ma ten hta e ma ahkaw ahkang ngu tsun ai shaloi intention (yaw shada lam) wa grai ahkyak ai i. Nang ndai ma hpe galaw nga ai adup ai zingri ai de du nga ai i nga zawn re ni gaw, hkum shan machyi hkra galaw ai nga zawn re ni gaw, zingri ai hte nan wa bung sai i. Dai majaw adup sharin ai ni hpe gaw mai byin ai daram koi gam ga.”

Dai ni na prat hta ma kaji ahkaw ahkang hte seng nna Wuhpung Wuhpawng law law paw pru nga ai raitim kaja wa ta tut tara upadi hte maren woi awn ahkyak la ai lam ni n nga ai gaw, ma ni a shawng lam na matu myit tsang hpa rai nga ai re.

Mungdan a ahkyak ai lam, dinghku a ahkyak ai lam ni hte kaga ahkyak ai lam ni hte shingdaw nna Ma ni a matu myit sa wa ai shaloi Ma ahkaw ahkang hpe ningshawng tawn da ra ai nga nna Ma Ahkaw Ahkang Gashaka laika hta lawm nga ai re.